یکی از سنت های الهی، قانون امتحان است. خداوند به صراحت در آیات قرآنی بر این معنا تاکید دارد که همه انسانها مورد آزمایش الهی قرار می گیرند. واژگان و اصطلاحاتی که خداوند برای این سنت به کار برده، شامل واژگانی چون امتحان (حجرات، آیه 4)، بلا (دخان، آیه 33 و بقره، آیه 49)، ابتلاء (بقره، آیه 124 و احزاب، آیه 11) فتنه (قمر، آیه 27 و عنکبوت، آیه 2) و مانند آن است.
خداوند در آیات 2 و 3 سوره عنکبوت می فرماید: «آیا مردم گمان کرده اند چون بگویند ایمان آورده ایم، رها می شوند و هرگز مورد آزمایش قرار نمی گیرند. ما امت هایی را که پیش از آنان بودند، آزمایش کردیم، خدا راستگویان و دروغ گویان را کاملا می شناسد.»
بر این اساس همگان حتی مدعیان ایمان، مورد آزمون قرار می گیرند تا صدق و کذب ادعای آنان برای خودشان روشن شود؛ هر چند که انسان بر نفس خود بصیر است: بل الانسان علی نفسه بصیره ولو القی معاذیره؛ بلکه انسان بر نفس خویش بصیرت دارد، هر چند عذر تراشی کرده و توجیه کند. (قیامت، آیات 14و 15) این گونه است که خداوند با آزمون و فتنه، بر مدعیان ایمان اتمام حجت می کند تا عذر تراشی و بهانه جویی و توجیه گری را کنار بگذارند.
در این میان، امتحان مدعیان ایمان سخت تر و دشوارتر خواهد بود؛ زیرا ادعای امری بزرگ چون ایمان را دارند و این می بایست در بوته آزمون مشخص شود که شخص تا چه اندازه پای بند باورهایش است. مثلا اگر کسی به خداوند ایمان داشته و ولایت او را پذیرفته باشد، باید در تکوین و تشریع، خداوند را بر خود مقدم دارد و در همین راستا ولایت پیامبر(ص) و چهارده معصوم(ع) را به عنوان ولایت مظهری بپذیرد و ایشان را بر خود مقدم دارد: النبی اولی بالمومنین من انفسهم (احزاب، آیه 6)؛ چرا که ولایت اولوالامر معصوم که متاله (خدایی) شده هستند، مظهر ولایت خداوندی و خلیفه او بر هستی است.
این آزمون در اشکال گوناگونی بروز و ظهور می کند که از آزمون های معمولی چون امساک در خوردن و آشامیدن و مبارزه با لشکر بزرگ دشمن (بقره، آیات 245-262) تا ایجاد محدودیت در بهره مندی از مواهب دنیا (قمر، آیه 27) و تا آزمایش با فرزند و مال (انفال، آیه 28)، یا ترس و گرسنگی، زیانهای مالی و جانی و کمبود مواد غذایی یعنی فقدان آرامش و آسایش (آل عمران، آیه 186) را شامل می شود.
